Kamerlingh Onnes, Menso (1860-1925) – Smart – 1891
Kamerlingh Onnes, Menso (1860-1925)
‘Smart’ – 1891
gesigneerd en gedateerd 1891 rechtsboven
aquarel op papier
56,5 x 38,5 cm
Herkomst:
Collectie Wagenaar Hummelinck – Kamerlingh Onnes, Bilthoven (hiervoor woonachtig in Den Haag)
Nelleke Wagenaar Hummelink-Kamerlingh Onnes, nicht van Harm Kamerlingh Onnes
Particuliere collectie (verkregen door vererving)
Expositie:
Leiden, Stedelijk Museum De Lakenhal, Verster en Kamerlingh Onnes, 21 januari – 21 maart 1977, no. 45
Literatuur:
Drs Elsbeth R. Castelletti-Herfst, Floris Verster en Menso Kamerlingh Onnes: akwarellen en tekeningen, ca. 1885-1900, Leiden, De Lakenhal 1977, cat.no. 45
Afgebeeld op de aquarel is Anna Gerdina Coers, de moeder van de schilder, naar beneden kijkend en geheel in het zwart gehuld. Deze meesterlijke aquarel is geschilderd in 1891, toen Kamerlingh Onnes op de toppen van zijn kunnen verkeerde. Hij had veel gereisd en bewonderde het werk van de Weense kunstenaar Hans Makart, voorloper van het symbolisme, dat hij in Wenen had gezien. Vanaf 1883 woonde Menso in Leiden en deelde hij, tot 1892, een atelier met Floris Verster, zijn latere zwager. Verster werd in die jaren sterk beïnvloed door de iets oudere Kamerlingh Onnes. Beiden stonden midden in de Tachtigers beweging, waarbij vooral Menso een grote fascinatie koesterde voor de literatuur en zijn werken vaak lyrische titels gaf. Deze aquarel, getiteld ‘Smart’, is daarvan een kenmerkend voorbeeld. Het is nauwelijks toevallig te noemen dat Frederik van Eeden in datzelfde jaar 1891 debuteerde als dichter met de bundel Ellen, een lied van smart, terwijl Lodewijk van Deijssels Een Liefde (1888) smart als kernthema heeft.
In de jaren 1889-1891 bereikte de techniek van Menso een hoge graad van perfectie, waarbij hij in z’n aquarellen op een heel eigen wijze van donker naar licht werkte, iets wat men gewoonlijk alleen in olieverf en gouache pleegt te doen. Dat deed hij door dunne transparante lagen over elkaar heen te leggen en nat in nat te werken. Met dekkende kleuren haalt hij de details op. Elsbeth R. Castelletti-Herfst schrijft: ‘Tegen de tradities van de aquarelkunst in gaat echter ook het door Kamerlingh Onnes geenszins geschuwde gebruik van zwart. Treffende voorbeelden hiervan zijn het portret van een jonge vrouw, ‘Smart’ en ‘Zomer’”.
Van hetzelfde thema ‘Smart’ vervaardigde Kamerlingh Onnes een grote versie in olieverf, die in 1891 geëxposeerd werd in München (tegenwoordig collectie Museum de Lakenhal, Leiden). In recensies werd dit werk geprezen omwille van het feit dat we hier niet slechts een treurende vrouw zien, maar de verpersoonlijking van rouw. ‘Dit is het grootste geheim der betoovering, waaronder de kunst van Kamerlingh Onnes ons brengt’, schreef de criticus van het Algemeen Handelsblad op 6 augustus 1891. ‘Hij geeft niet wat hem trof in de natuur der zichtbare dingen, maar belichaamt een idee, dat hij door de macht zijner groote kunst weet vast te koppelen aan eene voor hem poserende figuur, dat hij weet te doen spreken uit de trekken van zijn model‘.
De hier aangeboden versie in aquarel steekt met kop en schouders uit boven het veelgeprezen olieverfschilderij en kan gezien worden als het onbetwiste hoogtepunt van Menso Kamerlingh Onnes’ sublieme kunst van het aquarelleren. Het werk bleef altijd in de familie van de schilder en is nooit eerder op de markt geweest. Na zijn dood in 1925 zouden de meeste werken uit het betrekkelijk kleine oeuvre van Kamerlingh Onnes in familiebezit blijven. Het Stedelijk Museum De Lakenhal in Leiden bezit thans de grootste collectie van zijn werk.